Witraż wiąże się z dziejami architektury gotyckiej od chwili jej powstania. Początki jego są dużo wcześniejsze: teksty od końca X w. i często w XI w. wzmiankują o fenestrarum imagines, a nawet na cmentarzysku w Séry-les-Mézieres (dep. Aisne) odnaleziono fragmenty witrażu z barwnego szkła, pochodzące z merowińskiego relikwiarza. Pierwsze zachowane witraże znajdują się w kościele w S. Denis Sugera (1140-1145). Wydaje się, że ten wielki opat nadał nowy kierunek sztuce witrażowej, przekształcając jej ikonografię (symboliczną i typologiczną) i zakładając dużą pracownię. Jest rzeczą stwierdzoną, że witraże z S. Denis miały decydujący wpływ na najważniejsze zespoły witraży z XII w. nie tylko we Francji (fasada zachodnia katedry w Chartres, ok. 1150: Le Mans, nawa główna, ok. 1160: Angers, ok. 1175), ale również poza jej granicami (katedra w Yorku, ok. 1175, i katedra w Canterbury, prezbiterium, ok. 1190). Ikonografia tych zabytków jest bardzo jednolita, podobnie jak zasady kompozycyjne: pola kwadratowe lub okrągłe, szerokie obramowania dekoracyjne. Kolory są jasne i czyste, przeważa jasny błękit tła. Szaty wąskie, przyklejone do ciała, o graficznym rysunku. Same postacie są bardziej ‘ różnorodne: w Anglii wysmuklejsze i bardziej pełne wyrazu.
Kilka zespołów wymyka się jednak z ram tego „stylu S. Denis“: np. Ukrzyżowanie z katedry w Poitiers (ok. 1165) wyróżnia się rozmachem koncepcji i gwałtownością barw, nieznaną poprzedniej grupie. Bardziej romańska jest również „szkoła szampańska“ (Châlons-sur-Marne, ok. 1150), która czerpała z tradycji mozańskich. Podobnie w Niemczech Prorocy z katedry augsburskiej (ok. r. 1140) związani są stylistycznie z malarstwem ściennym.
