Przedstawiliśmy fakty. Wracamy do problemu postawionego ną początku: Wschód czy Rzym? – a raczej do jego zachodniego aspektu: czy powstanie architektury romańskiej na Zachodzie w wieku XI jest miejscowym odrodzeniem sztuki rzymskiej, czy wynikiem ekspansji Wschodu? Przez długi czas utrzymywał się pierwszy pogląd: podobnie jak język romański pochodzi od języka rzymskiego, początków sztuki romańskiej szukano w Rzymie. Od mniej więcej trzydziestu lat zwycięża teza wschodnia. Przemawiają za nią równocześnie bardzo ścisłe zbieżności pewnych momentów i całokształt argumentów historycznych: a podstawowy fakt, że chrystianizm powstał na Wschodzie, b) świetny rozwój architektur chrześcijańskiego Wschodu, c) stwierdzenie, że związki między Wschodem a Zachodem, zarówno kulturalne, jak handlowe, płynęły zawsze w kierunku Wschód – Zachód. Być może, że nawet w tym bilansie niedostatecznie wzięto pod uwagę rolę Arabów.
Teza zachodnia jest dzisiaj niepopularna. Nie jest ona, być może, ostatecznie przekreślona. Można ją oprzeć na dwóch argumentach. Jeden, faktyczny, to przechowanie się architektury rzymskiej na Zachodzie. Drugi, rozumowy, to fakt, że analogie między dwoma budynkami niekoniecznie muszą być wyjaśniane wpływem jednego na drugi. Zagadnienia konstrukcyjne są wszędzie te same, a ilość rozwiązań ograniczona, tym bardziej że trzeba brać pod uwagę oddziaływanie materiału miejscowego i miejscowe tradycje rzemieślnicze. Można by tu zauważyć, że migracja rzemieślników i przewożenie materiałów nie należały do rzadkości we wczesnym średniowieczu i że obok techniki architektonicznej istnieje dekoracja. Tkanina, strona rękopisu wystarcza, aby przenieść wzór na odległość tysięcy kilometrów i to, co jeden człowiek stworzył, drugi może odtworzyć, kiedy nie wchodzi w grę zagadnienie surowca.
Nawet jeśli wzoiy przybyły ze Wschodu, pozostaje faktem, że Zachód – przeszedłszy przez kryzys ekonomiczny i polityczny dziewięciu pierwszych wieków — stworzy z nich nową sztukę. Ze sztuką działo się podobnie jak z największym zjawiskiem religijnym średniowiecza – z rozwojem życia zakonnego. Nikt nie przeczy, że przybyło ono ze Wschodu, jednakże życie klasztorne na Zachodzie rozprzestrzeniło się w formach całkowicie własnych i odrębnych.
Od wieku XI poczynając posiadamy we Francji całkowicie zachowane wielkie budowle. Należą one do sztuki romańskiej, która pojawia się w XI lub w ostatnich latach X w.: po niej nastąpi sztuka gotycka. W niektórych wypadkach przemiana dokona się szybko, w innych przeżytki sztuki romańskiej pozostaną przez czas dłuższy.
