Italia nadadriatycka – jak widzieliśmy – jest krajem bizantyńskim poczynając od Wenecji: wzdłuż wybrzeża występują budowle na planie krzyża greckiego oraz kopuły. Ale Lombardowie zajęli centrum kraju, a Normanowie początkowo kontynuują jedynie ich sztukę. Na terenach położonych między Rzymem a Neapolem wielki kościół w Monte Cassino, przebudowany przez opata Dezyderiusza (1066 – 1071) był jedną z najsłynniejszych budowli średniowiecznych. Od dawna prawie nie istniejący kościół ten znany nam jest z opisu Leona z Ostii i z rysunków Sangalla. Posiadał on atrium, nawę główną, nawę poprzeczną o ramionach nie występujących na zewnątrz i trzy nierównej wielkości, półkoliste absydy. Nawa główna pokryta była stropem drewnianym. Pojęcie o tym kościele może nam dać katedra w Salerno lub opactwo w San-Angelo in Formis. Ten ostatni kościół pozostaje do Monte Cassino w takim samym stosunku, jak kościół w Paray-le-Monial do wielkiej bazyliki w Cluny – jest jej naśladownictwem w zmniejszonym formacie. W Monte Cassino odnaleziono pozostałość jednego z najstarszych w Europie łuków ostrych, przeniesionego prawdopodobnie za pośrednictwem Amalfi z Afryki. Dezyderiusz dla ozdoby swego kościoła sprowadził mistrzów mozaiki z Bizancjum. Niemniej jednak budowla jako całość wykazuje wyraźny opór wobec współczesnych wpływów bizantyńskich i stanowi granicę między Zachodem a Wschodem.
